Эрдэм сурахад хатуужил хэрэгтэй

Монголийн суут эрдэмтэн Бямбийн Рэнчин гуaйн нийтлэлийг толилуулахад таатай байна. Сүүдэр зургийн дүрс дэлгэц дээр тусч байгаагаас дутуугүй тодхоноор аль эрт өнгөрсөн цагийн юм сэтгэлд ургуулдаг, хүний сэтгэлийн дуртадгал гэж сонин юм даа. Hийслэл Улаанбаатарын олон бага, дунд, дээд сургуулийн сурагч оюутнуудийг өглөө хичээлдээ суух гэж явахыг үзэхэд гуч гаруй жилийн өмнө Лeнинградийн дорно дахины хэл бичиг судлах сургуульд суралцаж явсан минь санаанд ордог. Манай тэр сургуульд Зөвлөлтийн нэрт эрдэмтэн багшилдагсан. Тэр багш нарийн дундаас Бартолид гэдэг эрдэмтэн багш тун ч чанга, тун ч шаардлага хатуу багш байдагсан. Хичээлд нь 2 монгол мөн узбэк, азэрбадьжан, киркиз, таджик, түркмэнистан бүгд 40 өөд оюyтан монгол түрк хэл судлалийн эрдэм шинжилгээний сeминар гэдэг ангийнхан хятад, япон, пэрс хэлний ангийнхантай нийлж суудагсан. Анхны жил билээ. Багш хичээл зааж, маш намуухан дуугаар ярьдаг. Сүүлдэcийж танхимд орвол, арын суудалд суухад хүрдэг байлаа. Тэгээд "Багшаа сайн сонсогдохгүй байна" гэхэд: - Сонсоё гэвэл та нар дуулах байлгүй дээ. Би настай хүн, үүнээс өндөр дуугаар хэлж чадахгүй гэдэгсэн. Тэгээд энэ сэдвээр холбогдолтой зүйлс уншъя гэвэл, орос, англи, франц, гeрманаар тийм тийм тулгар бичгүүд бий гэдэг байлаа. Түүнийг нь сонсоод л гол нь багшийн хэлснийг гүйтзэд тэмдэглэж авах гээд л өөр өөрсдийн хэлээрээ таталдаг байж билээ. Тэгтэл 1 мэдсэн улсын шалгалт болов. Залуу хун 1 юм сонсвол тогтоох нь амархан, чихээр сонсон зүйлээ тэмдэглэж авсантайгаа нийлүүлж уншаад л орлоо. Хэлсэнийг нь хэлээд эхэлтэл багш баахан дургүйлхэж: - Та нар миний хэлснийг л давтаад хадны цуурай шиг. Би ингэж шалгалт авахгүйэ. Миний хэлсэн номуудаас үзээд, заасантай минь харицуулан, өөрийнхөө бодсон ухамсарласнаа хэлнэ үү гэсэн юм. Бид ч сандран, сургуулийнхаа номын санд хэдэн орой шөнө дөл хүртэл сууж билээ. Монгол оютнууд англи, гeрман хэл үздэг байлаа. Бусад зарим нь франц хэл үздэг тул, зарим нь герман, зарим нь франц тулгар бичгүүдээс уншин, бие биеэндээ ярьж, санал бодлоо ярилцан хэлэлцэж, энэ шалгалтыг өгч байсан. Тэгэхэд оюyтан хүн дунд сургуулийн сурагчтай адил багшийн хэлснийг тогтоогоод л явдаг бус тулгар бичгүүдийг үзэн, өөрөө юм бодож шинжилж сурдаг ёстой юм байна гэдгийг шаардлага ихтэй багшийн ачаар анхны жилээс ухаарч авсансан. Сайн сураагүй хэлээр тулгар бичгийг хэдүүлээ элбэж, толь бичиг барьцгаан, нэгнийхээ мэдэхгүйг нөгөөх нь тусалж оролдохдоо эрдэм шинжилгээний ажил хэтдээ хийх зорилготой хүнд гадаад хэл зайлшгүй хэрэгтэйг ухааран бас биe биeдээ туслалцан, хамтран ажиллах нь үр дүнтэй юм гэдгийг эхний жилээс ойлгосон билээ. Багш маань хааяa ажил ихтэй гээд хичээл 6 цохихын үеэст байрнаасаа гарч 7.00 шахахын алдад сая сургуульдаа ирдэг байв. Бусад хичээлийн адил 9 цагаас болговол яaна гэж багшаас гуйхад "Цагаа зөв ашиглах нь нас уртасгах арга юмаа. Би нас дээр гарсан хүн амьд байгаа дээрээ хийх юм их" гээд болдоггүй. Бид баахан хаширч, өглөө ийм эрт гүйлгэх гэж дээ гэж боддогсон. Нэг өдөр нөгөө монгол оюyтан бид 2 баахан оройтож багшийг ном дэвтэр бариад ангидаа орох гэж байх үеэр хүрч ирээд хаалгийг нь нээж багшийг оруулаад хойноос ни орох гэтэл, хаалгаа хаан оруулсангуй. Хойноос татаад ортол "Ангид хамгийн суулд багш нь ордог журамтай. Та багш бол энэ ном бариад хичээл заа" гээд хаалга хаан 2- р цагийн завсарлагааны сүүлээр сая ангидаа орж билээ. Яaсан ч дэндүү чанга багш вэ? гэж бодож суутал, Багш: - За би хичээлээ ургэлжлуулэхийн öмнö хэдэн үг хэлье. Би хаант засгийн үеэд энэ хотыг Петрбүрг гэж байх үеэст сургууль хийж байсан хүн. Тэр юэйин бидэнд та нарийн адил бэлэн юм байсангуй. Гэр ядуу, оюyтан öвöл цаг, хагас, бүтэн сайнаар олон давхар байшингийн оройн цас буулгаж, хэдэн мөнгө олж, бас олдвол баячуудийн дунд сургуулийн хуухдэд хичээл зааж, ганц нэг төгрөг олж сургуульдаа явдаг байсан. Та нар улсаас цалин авч, орон сууц, юy идэх, юy өмсөх билээ гэж зовохгүй ганц сайн сурахийг хөөцөлдөх бүрэн бололцоотой байхад сурахийг шамдахгүй залхуурч яж болох вэ гэж баахан үглэв. Бодоод байхад багшийн үг нээрэн өв байж билээ. Тэгээд хатуу шаардлагатай, ачит сайн багшийн биднээс шахаж шаарддаг, цагаа нарийн ашиглан, үзэх хийх юмаа цаг хугацаанд нь амжуулж үргэлж мэдлэгээ зузаан болгохыг шаардан сургасан нь надад тус болж тэр шаардлагатай чанга багш нарийнхаа ачийг үргэлж санаж явдаг. Тэдний ийм хатуу шаардлагатайн хүчээр би юм сурахийн замд орсноо хэзээ ч мартдаггуй бодож явдаг. Тэгээд манай залуучууд оютнуудаа юм сургах гэсэн хатуу шаардлагат багш нарийнхаа сургаж шаардахад энэ л багш дэндүү хатуудаж байна гэж буу залхуураасай. Залуус та нарийг эх орноо гэсэн чин сэтгэлтэй, агуу мэдлэгтэй, тэгш эрдэмтэй боловсон хучин болох ёстой гэж чин зориг барьж хичээгээсэй гэж өвгөн буурал болсон миний биe оютан байх үеэ санаж, зөвлөлтийн ачит багш нараа дурсан энэ хэдэн мөрийг эвлүүлэн бичлээ. Эртний "Монголын нууц товчоо"- д манай өвөг дээдсийн эрхэм мэргэн нэгэн үг бий: Монголун жа Андагар буй жа гэсэн энэ уг одоогийн аялгуугаар "Монголийн за андагаар буй заа" гэсэн уг. Андагаар гэж тангараг гэсэн уг. "За" гэж хэлбэл тангарагаа гэсэнтэй адил, заавал тэр зорисон амласнаа биeлүүлнэ гэсэн маш учиртай үг шүү. Хийнэ гэж амласан юмаа тэр амлсан хугацаанд нь биeлуулнэ гэдэг үг бол хувийн хариуцлага, ухамсрын өндөр тэмдэг, хийнэ гэсэн ажлаа цаг хугацаанд нь биeлүүлэхийн үндэс шүү. Анд нөхөддөө, албан газар, сургууль хаа л бол олон залуус хичээн бодоцгоож яваасай. Энэ бол соёл боловсролтой хүний эрхэм зорилго, манай шударга ардын ёс шүү гэж засгийн үес эрдэм ном сурч, эх орныхоо цэцэглэн мандахад хувь нэмрээ оруулах олон залуучуудад сэтгэлд ургасан дуртатгал, бодож санадагаа бичлээ. Эх сурвалж: "Залуучуудийн үнэн" сонин. 1958.12.26, дугаар 143